Motivatie, flow en verborgen agenda’s

Flow, psychologie van de optimale ervaring
Mihaly Csikszentmihalyi, (vertaling Henk Moerdijk), Boom, 1999, 384 blz. ISBN 9053525084

Dit boek behandelt behalve het fenomeen van flow en kwaliteit van ons leven, de anatomie van het bewustzijn en de voorwaarden waaronder flow bereikt kan worden. Flow in denken en flow in werk, alleen en samen. Het boek besluit met een hoofdstuk over zingeving, maar biedt inzicht en geen recepten.
De fenomenologie van genot kent acht aspecten, zo leert onderzoek vanuit de Universiteit van Chicago de auteur. Het betreft een taak die men denkt te kunnen voltooien. Men moet zich kunnen concentreren op de bezigheid, een duidelijk doel hebben en direct feedback geven, in een intense doch moeiteloze betrokkenheid, niet afgeleid door dagelijkse zorgen, terwijl men niet aan zichzelf denkt tijdens de bezigheid (met een overigens groter zelfbewustzijn) en het besef van tijd sterk verandert (voorbij vliegt). Daarbij is het oordeel over goed of kwaad van beperkte betekenis. Een dief kan zo, als in een flow, over een geslaagde inbraak praten en een soldaat over een vuurgevecht in oorlogsgebied. Het flowkanaal zit als gebied tussen angst of frustratie en verveling.
Waarom wordt de ene mens door stress verzwakt, terwijl de ander daar juist kracht uit put? Het gaat om een balans tussen uitdagingen en vaardigheden. Het zal op deze wijze duidelijk zijn dat wat voor de één een flow kan brengen voor de ander verveling betekent. Gezondheid en materiële voordelen kunnen ons leven verbeteren, maar als iemand niet geleerd heeft zijn geestelijke energie te beheersen, bestaat de kans dat zulke omstandigheden geen enkel voordeel opleveren. Sterker nog; zij die deze wel beheersen hebben gewoon meer kansen dan zij die materieel voordeel hebben. Al met al een boek dat leuk is om te lezen en de gedachten kan scherpen over energie op het werk, maar uiteindelijk te weinig handreikingen doet om er praktisch mee aan de slag te gaan.

Motivatie, denken over drijfveren sinds Darwin
Giep Franzen, Boom onderwijs, 2008, 360 blz. ISBN 9789047300632

Wat mensen motiveert is een vraag die niet alleen reclame en communicatie, of personeelsadviseurs bezig houdt. Giep Franzen, in 2000 uitgeroepen tot reclameman van de eeuw, schreef er een prachtig overzichtsdocument over. Op een heel toegankelijke en overzichtelijke manier worden verschillende stromingen in de theorievorming op een rij gezet. De auteur probeert niet alles wat is geschreven te integreren in een alles samenvattende theorie. Daarvoor hebben de verschillende wetenschappers in de loop van de tijd een te verschillende kijk op de materie ontwikkeld.
Het boek kent drie delen. Het eerste deel biedt een historisch overzicht van theorievorming. Het tweede deel gaat in op basisbehoeften en doelen. Het derde gaat in op het vraagstuk ‘aangeboren of aangeleerd’. In het eerste deel staan psychische eigenschappen en processen centraal die een sturende invloed uitoefenen op het handelen van mensen. Meestal hebben ze een abstract gehalte en schieten ze tekort in het verklaren van specifiek gedrag van een individu in een gegeven situatie. De tegenbeweging hierop was het behaviorisme. Daarin wordt gesteld dat je gedrag moet verklaren door omgevingsvariabelen te bestuderen en daarvan de consequenties voor het gedrag vast te stellen. Zij wezen met name op de consequenties van beloningen, waardoor gedrag bekrachtigd wordt. Een derde weg is die van verwachtingen en doeltheorieën, w.o. Maslow. Toch laat ook deze weg beperkingen zien, al was het maar dat een makkelijk succes lang niet zo’n positief gevoel oplevert als een zwaar bevochten succes. In het tweede deel gaat de auteur in op 23 verschillende basisbehoeften als zelfvertrouwen, intimiteit, erkenning, etc. De universele behoefte aan gezondheid en veiligheid, zorgt voor een positieve grondstemming. Het zijn de voorwaarden die volgens het onderzoeksbureau Motivaction door 88% van de Nederlandse bevolking over tevredenheid op de eerste plaats worden gezet. In het derde deel ziet de auteur een ontwikkeling van consensus als het gaat om de bepaling van de universele basisbehoeften, waarbij gedrag een product van nature én nurture is. Onze genen bepalen de grondpatronen, onze geschiedenis programmeert vervolgens onze hersenen. Maar daarmee is nog weinig gezegd over de mate waarin we een vrije wil hebben. Het voor- en onbewuste lijkt een voorstadium van ons bewustzijn, waarin alles wat we denken, voelen, geloven, doen en laten wordt geïnitieerd, voorbereid en meestal (90%) ook al besloten, zonder tussenkomst van ons bewustzijn. Voorwaar geen, of misschien toch wel, een gelukkig uitgangspunt voor een controller en een manager. Toch is het goed het boek gelezen te hebben om te weten waarmee je mensen wel en niet kan motiveren

Verborgen agenda’s - Waarom mensen niet doen wat ze zeggen en niet zeggen wat ze doen
Jeffrey Wijnberg, scriptum psychologie, 2008, 133 blz. ISBN 9789055945603

Het fenomeen van verborgen agenda’s roept voortdurend vragen en irritaties op. Vragen bij degenen die het als een onvermijdelijk fenomeen beschouwen. Irritaties bij hen die er vanuit gaan dat dit ongewenst gedrag impliceert. De auteur neemt duidelijk positie. Hij legt uit waarom mensen niet doen wat ze zeggen en niet zeggen wat ze doen. Vaak weten ze het zelf niet eens, laat staan dat het bewust en met verkeerde bedoelingen gebeurt. Angst, twijfel en onzekerheid maken dat mensen zich niet bewust zijn van hun agenda. Mensen gaan maskers dragen die ze zelf niet meer herkennen en tot allerlei vermijdingstactieken leiden. Ze worden in het eerste hoofdstuk uit de doeken gedaan. Vervolgens gaat de auteur in op macht, controle en manipulatie. Macht moet, al was het alleen al om de bestelling in het restaurant gedaan te krijgen. Elke vraag is in feite van manipulatieve aard. Daar hoeft niemand zich voor te schamen. Niemand kan en wil immers in onmacht leven. Het boek besluit met een hoofdstuk over het menselijk motief: wat werkt en wat niet. Elk gedrag dient een doel. Korte termijn bevrediging leidt echter vaak tot langetermijnfrustratie. Het boek biedt vele praktische voorbeelden. Ze zijn uitgewerkt in dialogen die de boodschap van de auteur ondersteunen. De auteur richt zich op wat werkt. Wat niet werkt moet gerepareerd worden. Een mooi boek voor managers en controllers die het fenomeen van de verborgen agenda willen gaan begrijpen, maar niet voor hem die instrumenten willen om die agenda aan te pakken.

Drs. H.J.M. ter Braak is wetenschappelijk hoofddocent strategievorming en verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij WagenaarHoes.