Besluitvorming en verantwoording in de schaduw van…

The art of decisions, How to manage in an uncertain World
Chris Blake, Harlow Prentice Hall 232 pag. ISBN 9780273710998

Besluitvorming is een boeiend fenomeen. Duizenden jaren geleden gingen we voor belangrijke beslissingen naar orakels, priesters en tovenaars. Voorspellen is, zo zouden we bijna geloven, was toen niet een zaak van accuraatheid van voorspellen, maar van publieke geloofwaardigheid. De meeste managementboeken verkopen de hoop van het bereiken van zekerheid. Een belofte die zij uiteraard kunnen waar maken. Chris Blake maakt duidelijk dat we inmiddels wijzer zijn en dat er een zekere anatomie in besluiten valt te ontdekken. Heel anders dan Steven Johnsen in zijn ‘Op reis door je brein, ontdek hoe je hersenen werken’ (ISBN 9055943908). Dat boek is een boeiende vertelling over hoe fysiologisch vermoedelijk besluitvorming in je hersenpan plaats vindt. Allemaal chemie, meer is het niet. Maar Blake kijkt meer naar beslisregels en het proces van besluitvorming. Je managet zekerheid anders dan onzekerheid. Het gaat erom de onzekerheid te managen. Wat moeten we doen om perfecte besluiten te nemen? Intuïtie speelt uiteraard een rol. Maar er is veel meer. Leerpunten worden aan de hand van vele voorbeelden geconcretiseerd. Het pokerspel biedt een levend voorbeeld voor vele besluitvormingsvraagstukken. Het boek maakt er veelvuldig gebruik van. Maar ook de verschillende werelden van ondernemers en investeerders worden ruimschoots voor het voetlicht gebracht om duidelijk te maken wat nodig is voor goede besluitvorming, wat eventuele voetangels en klemmen zijn. Perspectief verschillen zijn sprekend. Besluitvorming dicht bij huis is iets heel anders en stelt andere eisen dan besluitvorming ver van huis. Het staat als metafoor voor als schoenmaker dicht bij je leest of ver van je leest af te geraken. Er zijn, zo meldt Chris Blake, geen universele theorieën over besluitvorming te maken. De anatomie van goede besluitvorming is altijd beïnvloed door omstandigheden, tijd en plaats. Elk hoofdstuk vat de leerpunten en valstrikken samen. Voor controllers en managers die de kwaliteit van besluitvorming willen verbeteren, kan het boek boeiende perspectieven bieden, maar het vraagt wel de nodige vertaalslagen om praktisch hanteerbaar te worden in het publieke domein.

Intuïtie, de kracht van denken zonder er bij na te denken
Malcolm Gladwell, Amsterdam/ Antwerpen Uitgeverij contact, 253 pag., ISBN 90254279218

Selectieve informatiereductie is een van de dingen die ons mensen onbewust tot zo’n imponerend instrument maken. Maar voor ons is dit het meest problematische aspect van het snelle onbewuste denkwerk. Hoe kun je in zo’n korte tijd de benodigde gegevens voor een gegrond oordeel vergaren? Wetenschappelijk onderzoek maakt duidelijk dat intuïtie als vorm van ervaringsleren wel degelijk serieus te nemen is. Bij de legerleiding wordt van briljante generaals gezegd dat ze beschikken over coup d’oeil Napoleon en Patton hadden het, ‘de kracht van de blik’. Het vermogen een slagveld in een oogopslag te overzien en terstond tot een zuiver oordeel te komen. Het boek is gelardeerd met vele sprekende voorbeelden. Het start met het beeldhouwwerk waar iets mee mis was uit het J. Paul Getty Museum in Californie. Vervolgens hoe je heel ver kunt komen met een klein beetje kennis en het verborgen leven van onmiddellijke oordelen en daarna dat van onbesuisde oordelen. Daarna gaat het over georganiseerde spontaniteit en de juiste en de verkeerde manier om mensen te vragen wat ze leuk en lekker vinden. Tot slot volgt de subtiele kunst van het gedachten lezen en de lessen van intuïtie. Al met al een heel goed leesbaar boek over een fenomeen waar te vaak slordig mee wordt omgegaan. Luisteren doe je met je oren. Audiëntie van een musicus achter een scherm om te voorkomen dat andere effecten optreden, een mooie metafoor voor dat mogelijke slordig omgaan met intuïtie. De controller en de manager maken vaak gebruik van hun intuïtie. Na het lezen van het boek kan dat beter.

Verantwoording van de macht, horizontale verantwoording bij zelfstandige uitvoeringsorganisaties
Thomas Schillemans, Tilburg Lemma, 344 pag., ISBN 9789059314948

Dit boeiende proefschrift levert een mooi overzicht van ervaringsgegevens over de praktijk van verantwoording in verzelfstandigde organisaties. Handig en goed leesbaar voor controllers en managers die met het thema te maken hebben. Uiteraard staat die verantwoording in het perspectief van de ministeriele verantwoordelijkheid en de beperkingen daarvan. Allereerst worden de verschillende typen van verzelfstandiging beschreven. Eveneens wordt de ministeriele verantwoordelijkheid ten opzichte van de verzelfstandigde organisaties gedefinieerd. De verzelfstandigingsparadox wordt neergezet: de mate van politieke sturing is (soms) na de verzelfstandiging groter dan ervoor. (Horizontale) verantwoording wordt gedefinieerd en drieëntwintig mogelijke vormen worden genoemd en geordend. De volledige definitie van verantwoording die gehanteerd wordt in het proefschrift bevat acht elementen. De kern is dat een actor zijn gedrag belicht, toelicht en verdedigt ten overstaan van een beoordelende instantie (het forum), in het licht van bepaalde verwachtingen en in de wetenschap dat er (in)formele consequenties aan verbonden kunnen zijn. Vervolgens wordt in het boek het beoordelingskader nader uitgewerkt. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen het democratisch en het cybernetisch perspectief. Waarbij het democratisch perspectief betrekking heeft op de bijdrage van de horizontale verantwoording aan de controle door de directe principaal of hoger in de democratische delegatieketen gelegen principalen en het cybernetisch perspectief betrekking heeft op het leervermogen van de uitvoeringsorganisatie. Raden van toezicht, klantenfora en visitaties zijn onderzocht. Belangrijkste bevinding in het boek is dat de verticale relatie in de praktijk nadrukkelijk (concreet gemaakt) aanwezig is, vandaar de ondertitel in de schaduw van de macht. De strategische betekenis van horizontale verantwoording wordt aan de hand van de theorie (agency-literatuur) geduid evenals capture en socialisatie van horizontale verantwoordingsfora. De vraag naar ‘ruimte’ van zelfstandige uitvoeringsorganisaties wordt heel in het algemeen door vier factoren bepaald. In de eerste plaats de omvang van de staatsrechtelijke zelfstandigheid van het ZBO in individuele gevallen. In de tweede plaats en ermee in samenhang, de omvang van de feitelijke afwegingsruimte bij besluiten. In de derde plaats is de omvang van de zelfstandigheid in de bedrijfsvoering van belang. Tot slot is de intensiteit van het verticale toezicht van belang, dat grote druk of juist ruimte laat aan zelfstandige uitvoeringsorganisaties. Geconcludeerd wordt dat horizontale verantwoording niet in de plaats treedt van verticale verantwoording. Het heeft er mee te maken dat de gebonden onafhankelijkheid van zelfstandige uitvoeringsorganisaties sterke prikkels tot hiërarchische controle genereert. Met name het ZBO-model lijkt instabiel te zijn in de zin dat de relatie tussen ZBO en ministerie een permanent onderwerp van discussie is. De horizontale verantwoordingsarrangementen zijn allerminst in staat de verticale reflex te keren of weerstaan, sterker nog zij roept extra verticale controle op.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent strategie en verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij WagenaarHoes.