Organiseren en adviseren

De adviseur staat nogal eens voor complexe vraagstukken als hij in grotere organisaties mag adviseren en het functioneren van de gehele organisatie aan de orde is. Processen en dilemma’s van velerlei aard en soort zijn aan de orde. Wat doen mensen elkaar aan in organisaties? Welke keuzen maak je als adviseur, in hoe je naar de organisatie kijkt en adviseert? Waar ga je staan? Mensen zijn sociale wezens en de context waarin wij leven bepaalt meer dan ons lief is, hoe we denken en handelen. Zijn we uiteindelijk niet allemaal meer terrorist dan ons lief is? Onderliggende patronen spelen vaker een rol dan we denken. Wat kun je ermee?

In iedereen schuilt een terrorist. Een sociaalpsychologische analyse van terroristische secten en aanslagen
Roel W. Meertens, Yvonne R.A. Prins en Bertjan Doosje, Scriptum, 90 5594 3886. 160 blz.

Reductie van de cognitieve dissonantie
Een sociaalpsychologische analyse van terroristische sekten misstaat niet in deze selectie van boeken. Ik probeer altijd een buitenbeentje in de literatuurselectie op te nemen. Een buitenbeentje dat voor de bestuurder, manager en controller meer waarde heeft dan op het eerste oog misschien lijkt. Het boek is inhoudelijk sterk en heel toegankelijk. Er zijn vele interessante literatuurverwijzingen. Voorbeelden uit experimenten zijn heel sprekend. Mensen hebben misschien wel de neiging groepsprocessen te zien als een optelling van individueel handelen en individuele relaties. Het boek rekent met dat idee af. De opbouw van het boek gaat van de situatie voor de aanslagen naar die na de aanslagen. Het behandelt sekten, gehoorzaamheid, beïnvloedingsprocessen en sociale categorisatie. De auteurs maken duidelijk wat er met mensen (in groepen) kan gebeuren. Als de beloning voor “integriteit overschrijdend” gedrag slecht genoeg (geen typefout!) is, terwijl je moeilijk iets anders kunt doen, dreigen mensen gemakkelijk te kiezen voor vergoelijking. Om niet te spreken van verheerlijking. Reductie van de cognitieve dissonantie. Mensen vinden zelden het droomhuis dat ze vooraf zochten. Als je naar ze luistert lijkt dat vaker anders. Mensen hebben de neiging tot herwaardering te komen. Het boek geeft schrikbarende voorbeelden uit experimenten. Het kan je blijkbaar ook zelf overkomen, als je maar in de juiste(?) context zit. De verschillende soorten macht, maar ook de verschillende drijfveren van mensen komen aan bod. Sociale identiteit is een belangrijke drijfveer. Wat betekent dat als je onderligt of een zwak zelfbeeld hebt? Dan zijn maatregelen die dat versterken contraproductief. Daar kunnen we in het besturen en managen van organisaties iets van leren. Controlling kan ook over de belief systems gaan. Trouwens ook bij de aanpak van terrorisme. Het boek biedt praktische handreikingen voor het verbeteren van relaties tussen groepen.

Adviseren voor gevorderden. Over verleidingen, risico’s en grenzen van het vak
Erik de Haan, Koninklijke van Gorcum, ISBN 90 232 4141 X, 171 blz.

Welk genot bezorgt een tragedie?
De adviseur breng zichzelf mee. Daar is niets mis mee. Het wordt pas vervelend als de adviseur zich dat zelf niet realiseert. In adviseren voor gevorderden kan de adviseur aan de slag met een kritische reflectie op zijn eigen bijdrage. Vrijmoedig spreken is een ambitie die meerdere kanten heeft. Hoe kom je een organisatie binnen als adviseur? Hoe kom je tot een probleemformulering en wat is de betekenis van ironie? Ironische boodschappen zijn vaak vaag of dubbelzinnig en dwingen de ontvanger tot nadenken. Situationele ironie wordt niet gecommuniceerd (dan is het verbale ironie) maar ervaren op ons levenspad. Onze grootste kracht is onze grootste zwakte. De kenmerken van interveniëren komen aan bod en de betekenis van macht, om vervolgens te komen bij het verankeren. Wat is tussen beide komen? Welke rol pak je of wordt je gegeven? De dramadriehoek, de conflictdriehoek, de bemiddelingsdriehoek, de overdrachtsdriehoek, ze komen alle aan de orde als varianten van de basisinterventiedriehoek. De verantwoordelijkheid die je neemt als adviseur komt daarna aan bod. Basisschema’s worden goed uitgewerkt.

Het boek geeft vele prettige verwijzingen naar andere literatuur. Bovendien kun je in een concrete toets je persoonlijke rol als adviseur meten en bespreekbaar maken. Tegelijkertijd kan ik als lezer soms een gevoel van teleurstelling niet onderdrukken als ik de voorbeelden lees die de tekst moeten ondersteunen. Ze hebben niet de diepgang die je in de tekst wel krijgt. Welke verantwoordelijkheden liggen er in de organisatie en hoe wordt daarmee omgegaan? Maar belangrijker blijft hoe je daar als adviseur mee omgaat. Om tot slot dieper in te gaan op het loslaten. Welk genot bezorgt een tragedie? De goede adviseur is en blijft de verbonden buitenstaander. Dat moet je kunnen. Voor de controller is het een handig boek om een kritische reflectie op de eigen bijdrage te kunnen maken. Veel controllers kunnen er iets van leren. Managers en bestuurders kunnen, als ze goed afstand kunnen nemen van zichzelf, zien waar de adviseur in de fout gaat.

Kantoorlog, de strijd tussen zingeving en vervreemding
Martijn Vroeman, Scriptum, ISBN 9055944211, 288 blz.

Van zielig naar bezieling
De mooie woordspeling ‘Kantoorlog’ in de titel staat borg voor een boek dat op een prettig leesbare manier het werken op kantoren bespreekbaar maakt. De aanklacht tegen het klagen als spel zonder winnaars komt goed voor het voetlicht. De waarheid bestaat niet, maar de leugen wel. Ook zo’n tekst die stemt tot nadenken. Zijn we verslaafd aan veranderen? Wat zit er achter het klagen? Zijn mensen arbeidsongeschikt of zijn het de kantoren, of organisaties? Het boek begint bij het klagen en stelt er kritische vragen over.
Vervolgens gaat de auteur op zoek naar achterliggende patronen en stelt een aantal mythen ter discussie. De waarheid is een koe. In de psychische gevangenis waarin disfunctionele leerprocessen de boventoon voeren en aan communicatie helaas geen gebrek is zullen we andere aanpakken en oplossingen moeten zoeken. Minder van het zelfde en met het geheim van de organisatie aan de slag. De auteur brengt de lezer van zielig naar bezieling. Het boek maakt op een prettige manier gebruik van vele citaten en verwijzingen naar andere illustere auteurs. In dat opzicht is het ook nog eens een gedegen werkstuk. Als je echter op zoek bent naar praktische handvaten als adviseur, dan ben je wel op jezelf aan gewezen. Daar levert het boek weinig. Maar klagen is een keuze! De controller kan veel aan het boek hebben als hij geïnteresseerd is in onderliggende patronen en deze bespreekbaar wil maken. Patronen die ogenschijnlijk niets met de primaire processen van organisaties van doen hebben. Maar deze wel degelijk stevig kunnen beïnvloeden. Kiezen voor bezieling vraagt wel dat je uit je comfortzone moet. Zingeving doet zeer.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent strategie en verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij WagenaarHoes.