Strategie vanuit drie verschillende perspectieven

Het afgelopen jaar zijn er weer veel boeken over strategievorming verschenen. Ik heb er drie uitgekozen omdat ze aantrekkelijk (b)leken. Het ontwikkelen van een strategie wordt gemakkelijker als er zicht op de te verwachten maatschappelijke ontwikkelingen bestaat. In Megatrends biedt de rijzende ster Adjiedj Bakas op aantrekkelijke wijze een vergezicht. Als je dat zicht niet hebt zul je een instrument moeten ontwikkelen om de toekomst grijpbaar te maken. In Scenario’s. The art of strategic conversation wordt het ontwikkelen van een strategische taal door Kees van der Heijden toegankelijk gemaakt. De megatrends vormen voedsel genoeg voor alternatieve scenario’s. Maar soms zijn scenario’s te geavanceerd en wil je het eenvoudig houden. Harro von Senger, hoogleraar sinologie aan de universiteit van Freiburg im Breisau en docent aan de Zwitserse militaire academie, maakt oude Chinese listen, door hem strategemen genoemd, praktisch toepasbaar.

Megatrends Nederland
Adjiedj Bakas, Scriptum, 2005, ISBN 9055943819, 174 blz.

De deseksualisering van Nederland
In Megatrends Nederland wordt een perspectief op de toekomst van ons land geschetst. Op boeiende wijze analyseert Adjiedj Bakas de zeven megatrends die hij onderscheidt: van natiestaat naar tribalisering; van tradities naar technologische, spirituele en milieurevoluties; van laisser faire naar een veiligheidsobsessie; van overheidscontrole naar het einde van de verzorgingsstaat; van een corporatieve democratie naar een aandeelhoudersdemocratie; van Argentiniëmodel naar het nieuwe VOC-model; van een calvinistische cultuur naar aziatisering, islamisering en deseksualisering van Nederland.
Het klinkt allemaal wat ver weg. Maar zo is het nu eenmaal als je wat verder in de tijd kijkt. Het boek wil  door onzichtbare barrières heen breken en doet dat ook. Het boek biedt hoop voor hen die de toekomst somber inzien. De auteur is een trendwatcher die nu eens niet als futuroloog naar de ontwikkelingen van de techniek kijkt en van daaruit voorspellingen doet, maar in de eerste plaats naar mensen en de maatschappelijke ontwikkelingen die zij genereren. Door vanuit het buitenland naar Nederland te kijken ontstaan boeiende vergezichten. Wat valt er nu in Nederland te leren van China in 1421? Dat een voorsprong op de wereld eenvoudig verspeeld kan worden.
Nederland zal als land minder belangrijk worden. Bevolkingsgroepen, stammen (bijvoorbeeld senioren) winnen aan belang (tribalisering) en brengen andere vormen van burgerschap met zich mee. Als we niet snel uit onze slaap ontwaken vervallen we tot het Argentiniëmodel. Argentinië was in de jaren tachtig één van de rijkste landen van de wereld en behoort nu tot de armste. Het boek verbindt wetenschappelijke inzichten van erkende instituten als de WRR en onderzoeksbureaus als Motivaction met analyses op basis van gezond verstand. Gastcolumns van verschillende auteurs en sprekende foto’s verlevendigen het boek. De nieuwe jeugd heeft de toekomst en de trends die bij hen zijn te onderkennen worden met hun gevolgen beschreven. Authenticiteit is een trend die ook op de auteur van toepassing is. De controller – en hij niet alleen – kan er boeiende vragen aan ontlenen.

Scenario’s. The art of strategic conversation, 2nd edition
Kees van der Heijden, John Wiley & Sons, 2005, ISBN 0470023686, 356 blz.

Genot om te lezen
Dit is een boek in drie delen. Eerst wordt de context van strategieontwikkeling uiteengezet en de plaats die scenarioplanning daarbij inneemt. Vervolgens worden de principes van op scenario’s gebaseerde planning uitgewerkt. Ten slotte wordt de praktische toepassing aan de hand van recepten en voorbeelden toegankelijk gemaakt.
Strategievorming is onder te verdelen in drie scholen. De rationele, de evolutionaire en de procesmatige school passeren de revue. De op scenario’s gebaseerde planning heeft het aureool van de rationele school. Van der Heijden maakt inzichtelijk waarom dat een misvatting is. Scenarioplanning op de wijze waarop Shell ermee werkte was daarin niet te vangen. Shell was de organisatie waarin de auteur zijn kennis en ervaring opdeed. Ken je zaak (business), maak een onderscheid tussen onzekerheden en voorspelbare risico’s, breng balans in alignmentactiviteiten en nieuwe gedachten – allemaal gedachten die strategisch van groot belang zijn en vooral praktisch toepasbaar worden gemaakt.
Managers en bestuurders realiseren zich dat strategievorming een zaak van rationele analyse is, maar tegelijkertijd in een onzekere wereld aanvoelt als het werpen van een dobbelsteen. Een gedegen en voortdurende discussie over strategische vraagstukken maakt dat risico’s meer voorspelbaar en vervolgens reduceerbaar worden. Wat heeft betrekking op de eigen organisatie en de daarin vastgezette patronen en wat slaat op de omgeving? Bij visievorming gaat het niet om wat je wilt dat er gebeurt, maar wat je mag verwachten dat er gebeurt. Daarop zet je vervolgens in, vanuit een goed begrip van wat je zaak (business) is. In het publieke domein hebben we daarvan nogal eens afstand genomen. Toch is het essentieel om je eigen zaak goed te kennen. Zonder dat inzicht gaat het op enig moment altijd fout. Een paspoort vormt het bewijs dat jij bent wie je bent. Rechtmatigheid is daarbij belangrijker dan doelmatigheid. Rechtmatigheid stelt zo zijn eisen op dit moment. Het boek is geschreven voor de zakelijke markt, maar biedt voldoende perspectieven en benaderingen die toepasbaar zijn in de publieke sector.
Een genot om te lezen als je actueel op de hoogte wilt zijn van de basisprincipes van scenarioplanning en als controller de risico’s wilt reduceren.

36 strategemen voor managers
Harro von Senger, Scriptum, 2005, ISBN 9055940, 204 blz.

‘Wees op je hoede voor hen die naïef lijken’
“De aloude economieën zijn in 2050 nog slechts van ondergeschikte betekenis.” Een gedachte die ons ertoe moet aanzetten eens goed na te denken over wat het Rijk van het Midden ons te bieden heeft. Dit boek biedt ons de kans om door “onze blinde vlek voor listigheid” heen te kijken, ons beperkte gezichtsveld te vergroten met een geheim wapen. We kunnen niet op tegen het investeringsklimaat in China, maar kunnen wel een tegenwicht bieden aan de voorsprong als het om hun zienswijzen gaat. De Chinese strategemenleer wordt in het boek uit de doeken gedaan. De strategemen, ofwel listen, worden in het boek geïllustreerd en de onderliggende filosofische axioma’s worden gevisualiseerd. Basisbegrippen worden uitgelegd en misverstanden uit de weg geruimd. Er worden vergelijkingen getrokken met de manier waarop Machiavelli en Von Clausewitz tegen de list aankeken. Ook wordt de ethische dimensie belicht, een dimensie die niet op voorhand duidt op de negatieve connotatie van het woord. Hans en Grietje helpen de heks immers ook met een list naar de andere wereld. Strategemen zijn in hun aard neutraal, maar krijgen verschillende waarden in het gebruik. Het gaat om de truc van de magiër die de aandacht afleidt naar onbelangrijke zaken om ondertussen zelf tijd te hebben om de belangrijke af te handelen. Zoals bij het strategemen ‘de uitgeputte vijand uitgerust opwachten’ of ‘een baksteen weggooien om een stuk jade te verwerven’. De rechte lijn is bij ons het symbool voor de kortste afstand tussen twee punten. De golvende lijn blijkt in de praktijk vaak de kortste. Daarover gaat het boek. In de politiek gaat het om het gelijk krijgen en niet om het gelijk hebben. Voor de controller in het publieke domein is dat een gegeven. Het boek biedt inzichten die een scherpere analyse van een situatie mogelijk maken.
Harro von Senger legt ons uit dat zijn boek niet zonder meer over strategie gaat. Een strategemen kan in tactische, operationele en strategische zin worden gebruikt. In het Westen kiezen we voor de Verlichting en onderschatten we het duister. In China zijn Yin en Yang voortdurend met elkaar verbonden. Er zijn verdoezelingsstrategemen, strategemen die ten doel hebben de ander iets voor te spiegelen, ontmaskeringsstrategemen, strategemen die ten doel hebben ergens munt uit te slaan en vluchtstrategemen. Van elk strategemen wordt de kern en de reikwijdte geduid en aangegeven welke preventiemechanismen in te zetten zijn (‘wees op je hoede voor mensen die naïef lijken’). Maar ook de risico’s van het gebruik van strategemen komen aan bod. Al met al een boek waarmee de controller zijn voordeel kan doen als het erom gaat een scherp beeld te houden op wat er in zijn organisatie gebeurt.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent strategie en verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij WagenaarHoes.