Strateeg, improviseren en denken

Hans Boutellier introduceert ons zijn wereld waarin complexiteit, chaos en onoverzichtelijkheid dwingen tot improviseren. Zien we iets over het hoofd?! Rolf Dobelli confronteert ons met onze prehistorische instincten. Er gaat behoorlijk wat fout als we op onze oeroude emoties afgaan en van daaruit improviseren. Cynthia Montgomery biedt met haar visie op de rol van de leider en strategie een zeer doordacht idee om organisaties richting te geven. Allen zijn het inspirerende auteurs, die het lezen van hun boek tot een genot maken.

De strateeg – Een nieuwe visie op leiderschap en strategie
Cynthia Montgomery, Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2012, 222 blz., ISBN9789460034039

Montgomery biedt een revisionistische kijk op strategie. Dat wat u weet is niet fout, maar misschien wel incompleet.
Als hoogleraar aan de Harvard Bussiness School en vanuit het Owner/Presidentmanagementprogramma is haar kijk op strategie gevormd. in theorie en praktijk. Strategie en leiderschap zijn nauw verbonden. Mythes worden omver geschopt. Wanneer bent u een strateeg? Het begint met het doel van de onderneming. Een visie is dat wat u wilt dat uw organisatie op een bepaald moment in de toekomst zal zijn. Omdat de missie vaak verschillende hoogdravende betekenissen heeft hanteert Montgomery de term ‘doel’.
Het doel omschrijft waarom een organisatie ertoe doet in zijn competitieve context, de waarde die de organisatie zal toevoegen en waarom die omgeving anders zal zijn door het feit dat de onderneming bestaat. Dan kan ‘missie’ weer worden gebruikt zoals die oorspronkelijk was bedoeld: als een commentaar over de hogere doelen van een bedrijf en de relatie ervan met de samenleving.
De case IKEA biedt een interessante bron van informatie en inspiratie. De case Gucci toont dat pragmatisme in plaats van intuïtie moet komen. De case Apple levert vervolgens net als de andere cases interessante inzichten in fouten en successen en hun oorsprong. In hoofdstuk acht komt het wezen van de strateeg aan bod, de waakzame aanjager die zijn team aan boord weet te krijgen. De strateeg definieert de strategie niet als een reeks van oplossingen, maar als een manier van leven voor zichzelf als leider. Een reeks van vragen die bepalend is voor het leven. Een levende strategie formuleren en hoeden (zoals de auteur dat noemt) is een menselijke inspanning in de diepste zin van het woord.
Het boek besluit met antwoorden op veel gestelde vragen en aanbevolen literatuur. Hoewel het geschreven is voor de zakelijke omgeving valt er veel van te leren door de publieke controller, bestuurder en manager.

De kunst van het heldere denken – 52 denkfouten die je beter aan anderen kunt overlaten
Rolf Dobelli, Amsterdam, Uitgeverij De Bezige Bij, 2012, 176 blz., ISBN 9789023472636

In gemeenschap is het gemakkelijk volgens andermans denkbeelden te leven. In eenzaamheid is het makkelijk volgens eigen denkbeelden te leven. Van betekenis is echter alleen degene die in de gemeenschap zijn onafhankelijkheid bewaart, schreef Ralf Waldo Emerson. Rolf Dobelli ontleende er veel inspiratie aan. Wij, hedendaagse homines sapientes, zijn de afstammelingen van de mensen die de neiging hebben achter de rest aan te rennen. Alleen is dit intuïtieve gedrag in de moderne wereld nogal eens nadelig, zo schrijft hij anders dan verderop Hans Boutellier.
Tegenwoordig beloont de wereld scherp nadenken en onafhankelijk gedrag. Wie ooit slachtoffer is geworden van een beurshype, weet dat. De evolutie ‘optimaliseert’ ons niet in absolute zin. Zolang we beter zijn dan onze concurrenten, vergeeft de evolutie ons onze fouten. Ons brein is op reproductie gericht en niet op waarheidsvinding. Natuurlijk kan het rationele denken in het intuïtieve overgaan. Veel trainen levert immers onbewuste bekwaamheid op, zo weten we.
Denkfouten zijn geen ziekelijke stoornissen. We kunnen er het alledaagse leven wel mee aan. Maar wie boven het maaiveld uit wil komen, zal er attent op moeten zijn.
Helder denken kost energie. De beschreven denkfouten kregen mooie titels; de swimmers body illusion, de ‘eerst-wordt-het-erger-val’, de chauffeurskennis, de controle-illusie, framing, de outcome bias en ga zo maar door. Als de schade klein is, breek het hoofd dan niet over denkfouten en laat de fout toe. Het leven wordt er beter door, zo geeft Dobelli ons mee. Maar de wetenschapper kan het daar natuurlijk niet bij laten. De goede controller en manager willen het daarbij natuurlijk óók niet bij laten. Het boek laat zich eenvoudig lezen en is voorzien van een goede literatuurlijst per denkfout.

De improvisatiemaatschappij – Over de sociale ordening van een onbegrensde wereld
Hans Boutellier, Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2011, 203 blz., ISBN 9789059317536

In de complexiteitstheorieën ligt het vocabulaire besloten dat de huidige tijd grijpbaar maakt. Dan hebben we het over het belang van informatie, over ordening op de rand van chaos, over relatieve stabiliteit van systemen, over de logica van netwerken: de menselijke vormen van complexiteit die Boutellier metaforisch met de jazz hanteerbaar maakt en daarmee sociale vraagstukken anders leert bekijken. Hij beoogt met het boek de ervaringen uit tientallen projecten die door de Vrije Universiteit en het Verwey-Jonker Instituut zijn uitgevoerd bijeen te brengen. Ten opzichte van de eerste druk is een toepassingsgericht hoofdstuk toegevoegd. In drie delen, acht hoofdstukken en een epiloog wordt de lezer meegenomen, van een eerste verkenning naar de onbegrensde wereld van de improvisatiemaatschappij.
Boutellier beschrijft de drie ordeningsprogramma’s die we de afgelopen decennia hebben zien passeren. De eerste is die van het nationale beschavingsdefensief, dat Balkenende symboliseerde. De tweede die van de safe new world (securisatie), waarin veiligheid centraal staat en die over alles en niets gaat; die waarin vanuit de strafrechtelijke handhaving de morele ruimte bezet wordt met preventief disciplinerend beleid. Het derde programma dat hij behandelt is dat van de pogingen tot burgerparticipatie als panacee. Gedeeld en actief burgerschap was in het afgelopen decennium het grote streven, gemotiveerd door de sociale en economische motieven.
Deze onbegrensde wereld ging over ambivalenties, het onbehagen en de woede en over de pogingen om daar richting in te krijgen. Sociologisch komen de nieuwe globale verhoudingen, nieuwe vormen van productie en consumptie en nieuwe maatschappelijke condities op basis van nieuwe grondstofinformatie, samen in het begrip netwerkmaatschappij. Knooppunten (nodes) en de relaties (links) daartussen vormen de ingrediënten van de huidige samenleving. Boutellier gebruikt de metafoor van improvisatie uit de jazz als richting waarin de wereld begrepen en gehanteerd kan worden. Daarin is spontaniteit ingebed in het grotere geheel van akkoorden, thema’s, het motief, in de loopjes, de intro en het einde.
Improvisatie verschuift dan van spontaniteit naar afstemming. Coherentie die goedschiks en kwaadschiks tot stand kan komen. Ook wel het geheel van processen van afstemming van mens en organisatie op de omgeving, waarmee de sociale ordening van een onbegrensde wereld zich toont en realiseert. Tot slot duidt de improvisatiemaatschappij op nieuwe institutionele verhoudingen die de samenleving stabiliteit biedt.
Voor wie dit allemaal te abstract is, verwijs ik graag naar het boek, waarin het concept heel concreet en toegankelijk wordt, onderbouwd met veel verwijzingen naar wetenschappelijke literatuur. Voor controllers, bestuurders en managers een boeiend perspectief op de toekomst.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent strategie en verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij WagenaarHoes.