De algemene leidraad voor maatschappelijke kosten-batenanalyse

De maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) is een belangrijk hulpmiddel bij de onderbouwing van beleidskeuzes door politiek en bestuur. In 2013 verscheen een nieuwe leidraad voor het opstellen van MKBA’s die beschrijft aan welke eisen een MKBA moet voldoen voor een breed veld van (rijks) beleidsterreinen. In dit artikel beschrijven de auteurs wat een MKBA is, wat er nieuw is in de recent verschenen leidraad en hoe een businesscase een rol speelt in de MKBA.

De belangrijkste inzichten op een rij
Nederland heeft een traditie van evidence based-beleid. De Comptabiliteitswet schrijft voor dat beleid en projecten ordentelijk voorbereid worden, dat ministers verantwoordelijk zijn voor de doelmatigheid en doeltreffendheid van beleid en dat zij beleid periodiek evalueren. Op verschillende manieren wordt hier in het beleidsproces inhoud aan gegeven. Het evaluatiestelsel bestaat uit verschillende ex-ante- en ex-postonderdelen. Alle departementen geven opdracht tot ex-post-evaluaties, of voeren deze zelf uit om verantwoording af te leggen over het gevoerde beleid en om hun beleid te kunnen verbeteren. De beleidsdoorlichtingen geven per begrotingsartikel een overzicht van de effectiviteit van het gevoerde beleid. Daarnaast laat het kabinet interdepartementale beleidsonderzoeken (IBO’s) uitvoeren, om opties voor doelmatiger beleid en/of voor besparingen in kaart te brengen. In de Regeling Periodieke Evaluatieonderzoek (RPE1) is vastgelegd aan welke kwaliteitseisen de evaluatieonderzoeken en de beleidsdoorlichtingen moeten voldoen. Ex ante passen departementen het Integraal Afwegingskader (IAK) toe als hulpmiddel om hun beleidsen wetgevingsvoorstellen te onderbouwen.

De maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) is een belangrijk hulpmiddel bij de ex-ante-onderbouwing van beleidskeuzes. Om het juiste gebruik van de MKBA te bevorderen, is het echter nodig om een standaard te ontwikkelen. Met de in 2000 verschenen leidraad Overzicht Effecten Infrastructuur (OEI) (Eijgenraam et al., 2000) kwam een breed gedragen en geaccepteerde systematiek beschikbaar voor het maken van MKBA’s voor transportinfrastructuurprojecten. Sindsdien is die systematiek verder ontwikkeld en uitgewerkt in aanvullingen, werkwijzers, handreikingen en in uitgevoerde MKBA’s. Verder is het aantal toepassingsdomeinen uitgebreid, een proces dat nog steeds doorgaat. Door deze ontwikkelingen is er behoefte gebleken aan een nieuwe leidraad voor het opstellen van MKBA’s. Door CPB en PBL is daartoe de Algemene leidraad voor maatschappelijke kosten-batenanalyses (Romijn en Renes, 2013) opgesteld. Deze nieuwe leidraad beschrijft aan welke eisen een MKBA moet voldoen voor een breed veld van (rijks)beleidsterreinen. Recent is er een ESBthemanummer verschenen (ESB, 2014) met een gedachtewisseling over het gebruik van de MKBA in de praktijk vanuit verschillende invalshoeken: doorgewinterde MKBA-gebruikers delen hun ervaringen met nieuwe gebruikers, beleidspraktijken uit verschillende beleidsterreinen komen aan bod en de opstellers van MKBA’s gaan in debat met wetenschappers en beleidsmakers over hoe de vruchten van hun vlijt worden gebruikt.
In dit artikel beschrijven we wat een MKBA is, wat er nieuw is in deze leidraad en hoe een businesscase een rol speelt in de MKBA. We gaan in op de vraag wat de rol is van de MKBA in het besluitvormingsproces en welke handvatten de leidraad geeft om de rol van opdrachtgever voor een MKBA in te kunnen vullen.

Wat is een maatschappelijke kosten-batenanalyse?
De MKBA is een informatie-instrument dat de besluitvorming over een beleidsmaatregel of beleidsalternatief ondersteunt. De MKBA heeft in het besluitvormingsproces de rol om de discussies over beleidskeuzes te verzakelijken, te laten zien welke effecten een maatregel of project heeft en of de kosten wel opwegen tegen de baten. De MKBA is zo een onderdeel van de maatschappelijke rechtvaardiging voor een maatregel of project en helpt om beleidskeuzes zoveel mogelijk op objectieve gronden te maken.

De MKBA biedt daartoe een overzicht van de effecten van een maatregel, de aan de maatregel klevende risico’s en onzekerheden, en de hieruit voortvloeiende voor- en nadelen voor de maatschappij als geheel. Door deze voor- en nadelen zoveel mogelijk te kwantificeren en te waarderen (in euro’s uit te drukken), geeft de MKBA inzicht in het effect van de maatregel op de maatschappelijke welvaart, als het saldo van in de euro’s gemeten baten minus de kosten. Welvaart wordt daarbij breed opgevat en omvat ook de kosten en baten van effecten op onderdelen van de maatschappelijke welvaart waarvoor geen marktprijzen bestaan. Denk aan natuur, landschap, veiligheid, cultuurhistorie en sociale cohesie. Door zoveel mogelijk effecten in geld uit te drukken worden deze onderling vergelijkbaar en kan overzichtelijke informatie worden geboden op basis waarvan een afweging van de voor- en nadelen van een maatregel kan worden gemaakt. Dit laat zien of de maatschappelijke kosten van een maatregel opwegen tegen de maatschappelijke baten. Hiermee kunnen project- of beleidsalternatieven tegen elkaar worden afgewogen op basis van hun gevolgen voor de welvaart van de samenleving als geheel. De MKBA laat daarmee zien waar een maatregel goed voor is en of de kosten opwegen tegen de baten.

Relatie met de businesscase
 De businesscase is voor veel MKBA’s het startpunt en een belangrijke basis. De businesscase wordt opgesteld voor de exploitanten en/of initiatiefnemers van een project. Het gaat dan vaak om openbaar vervoer, zee- of luchthavenuitbreidingen of (integrale) gebiedsontwikkeling.

In een businesscase worden de opbrengsten voor de exploitant/initiatiefnemer uit de verkoop van projectdiensten afgezet tegen de kosten inclusief de exploitatie van het project. Als deze opbrengsten de kosten overtreffen, maakt de exploitant/initiatiefnemer winst. Naast deze winst voor de exploitant/ initiatiefnemer kan er sprake zijn van externe effecten (ongeprijsde effecten voor derden) die samen met de winst voor de exploitant/initiatiefnemer de maatschappelijke welvaartswinst bepalen. Een (positief of negatief) verschil tussen de winst voor exploitanten/ initiatiefnemers en de maatschappelijke welvaartswinst kan overheidsingrijpen rechtvaardigen. Stel bijvoorbeeld dat een project een negatieve businesscase heeft, maar vanwege positieve externe effecten toch vanuit maatschappelijk oogpunt rendabel is. Dan ligt overheidssteun, bijvoorbeeld een subsidie, in de rede. Zonder overheidsingrijpen komt dit project immers niet tot stand. Omgekeerd kan een project een private positieve businesscase hebben, maar maatschappelijk negatief scoren. Een belasting, of zelfs verbod, kan dan het geëigende middel zijn.

Voor sommige beleidsterreinen geldt dat de businesscase een belangrijke bron is van informatie voor de MKBA. Deze informatie moet wel door de MKBA-opsteller worden getoetst op plausibiliteit, bijvoorbeeld door de informatie naast een businesscase van een vergelijkbaar project te leggen. De informatie uit een businesscase heeft vaak nog wel een bewerking nodig om bruikbaar te zijn voor een MKBA. De leidraad bevat daarvoor een stappenplan.

Tabel. Stappenplan MKBA
Bron: CPB/PBL, 2013

Ook voor andere beleidsterreinen dan infrastructuur en gebiedsontwikkeling is het denkbaar dat er businesscases voor handen zijn. Bijvoorbeeld voor het decentraal opwekken van energie door windmolens of zonnepanelen kan een businesscase worden opgesteld. In de zorg wordt wel gewerkt met zogeheten maatschappelijke businesscases.

Hoe maak je een MKBA: het stappenplan
Het opstellen van een MKBA bestaat uit een aantal stappen. Dit stappenplan staat in de tabel.

De eerste drie stappen vormen de voorbereiding van de MKBA en geven antwoord op vragen als ‘Wat is het probleem?’, ‘Hoe ontwikkelt het probleem zich als we niets doen?’ en ‘Wat zijn de mogelijke oplossingen?’. Deze vragen helpen de discussie over probleem, beleidsdoelstelling en maatregelen te verzakelijken. De bepaling van effecten, baten en kosten vormt de kern van de MKBA (stap 4 en stap 5). De varianten- en risicosanalyse dienen om de robuustheid van de resultaten te testen. Ten slotte worden de resultaten verwerkt in een overzichtelijke tabel en gepresenteerd, verantwoord en geïnterpreteerd.

Nieuw in de algemene MKBA-leidraad
De algemene MKBA-leidraad bouwt voort op de OEI-leidraad. Daarnaast is bij het opstellen van de algemene MKBA-leidraad gebruik gemaakt van de ervaringen die in de MKBA-praktijk zijn opgedaan en van nieuwe empirische en wetenschappelijke inzichten. Dit leidt tot een aantal nieuwe accenten en elementen. In de eerste plaats betreft dit het stappenplan, dat in de praktijk is ontwikkeld. Het biedt een goede structuur om een MKBA op te stellen, ook voor andere beleidsterreinen.

Daarnaast maakt de brede toepasbaarheid van de algemene MKBAleidraad het nodig om ook de theoretische basis van de MKBA toegankelijk te maken. Hierop kan worden teruggevallen als er vragen zijn over de juiste toepassing van MKBA. Dit is belangrijk, juist voor beleidsterreinen en maatregeltypen die nog niet zo bekend zijn met MKBA. De MKBA is verankerd in de economische wetenschap, in het bijzonder de welvaartseconomie. De welvaartseconomische principes achter de MKBA bieden de MKBA-onderzoekers en -gebruikers houvast bij het nadenken over de vraag welke effecten van beleidsmaatregelen in een MKBA moeten worden meegenomen, wat de gevolgen van de maatregelen zijn voor de welvaart en hoe de kosten en baten van de maatregelen kunnen worden bepaald.
Ook aan de presentatie en interpretatie worden in de leidraad eisen gesteld. Een MKBA kan nog zo goed zijn uitgevoerd, maar als de rapportage erover niet in orde is, missen de verkregen inzichten hun uitwerking op de beleidsvoorbereiding en kunnen de besluitvormers op het verkeerde been worden gezet. Hieraan is toegevoegd dat de MKBA-opstellers ook een interpretatie geven van de resultaten door aan te geven wat de belangrijkste drijvende factoren zijn achter de uitkomst van de MKBA. Ook kan de MKBA-opsteller aangeven hoe, op basis van de uitgevoerde MKBA, de voorgestelde beleidsmaatregelen verbeterd kunnen worden, in de zin dat ze de welvaart verder verhogen.

Ten slotte besteedt de algemene MKBA-leidraad expliciete en uitgebreide aandacht aan de rol van de MKBA in de besluitvorming en het belang van de kwaliteit van de benodigde empirische informatie. Deze twee belangrijke aanvullingen diepen we hieronder verder uit.

Rol in de besluitvorming
Hoewel veel bestuurders positief reageren op de manier waarop de MKBA de discussies over nut en noodzaak van de beleidsmaatregelen structureert en verzakelijkt (B&A, 2010), blijkt dat de MKBA ook vaak wordt ervaren als een ‘hakbijl’ en een black box. Dat belemmert de acceptatie en praktische inzetbaarheid van de MKBA.

Een lerend gebruik
In de MKBA-leidraad wordt daarom aanbevolen om de MKBA niet alleen te gebruiken als een beoordelingsinstrument bij de eindafrekenening voor de finale besluitvorming, maar ook als instrument om alternatieven te optimaliseren. Dit ‘lerend’ gebruik van de MKBA komt beter tot zijn recht als de MKBA vroeg in het proces wordt ingezet. Daarvoor wordt in de beleidsvoorbereiding (nog) niet overal vanzelfsprekend ruimte voor ingebouwd.
Een lerend gebruik van de MKBA biedt de mogelijkheid om meer begrip te genereren voor wat een MKBA laat zien en hoe daarmee inzicht kan verkregen hoe projecten werken en verbeterd kunnen worden. Om een lerend gebruik mogelijk te maken is het noodzakelijk dat de belangrijkste betrokkenen hun kennis en ideeën over de plannen kunnen uitwisselen. Uit het onderzoek van Beukers et al. (2014) blijkt dat vaak te laat, te weinig en te weinig gestructureerd gecommuniceerd wordt.

Aansluiting bij besluitvorming
De MKBA-methodiek heeft ook bewezen dat ze kan worden gebruikt om de beleidsvoorbereiding te structureren. Vragen als ‘Wat is het probleem?’, ‘Hoe ontwikkelt het probleem zich als we niets doen?’ en ‘Wat zijn de mogelijke oplossingen?’ helpen de discussie over de maatregelen te verzakelijken. Dit is van belang om de doeltreffendheid en doelmatigheid van de voorgenomen maatregelen op voorhand te kunnen beoordelen en geldt voor alle beleidsterreinen en voor alle beleidsmaatregelen. Om het draagvlak voor het gebruik van de MKBA te behouden of te vergroten en de sterke kanten van de MKBA te kunnen benutten is het noodzakelijk om de relatie met de besluitvorming te verstevigen.
Om een MKBA goed te kunnen gebruiken in een besluitvormingsproces, moet er aandacht worden besteed aan de aansluiting tussen het instrument en het proces. Een belangrijke les uit de ervaring met het gebruik van de MKBA’s bij de beleidsvoorbereiding is dat de MKBA-opsteller moet vaststellen of de probleemanalyse aansluit bij de voorgenomen beleidsmaatregelen en wat dit betekent voor de vraag die met een MKBA moet worden beantwoord.

Draagvlak en begrip
Het besluitvormingsproces is niet alleen gebaat bij een MKBA die aansluit bij de voorliggende problematiek, maar ook bij een MKBA die draagvlak heeft bij de betrokkenen. De MKBA wordt echter vaak ervaren als een black box. Om ervoor te zorgen dat de betrokken actoren (stakeholders) de MKBA als een structurerend en afwegend hulpmiddel in het besluitvormingsproces zien, is openheid nodig over de manier waarop in een MKBA de beoordeling van de voorgenomen maatregel tot stand is gekomen. De MKBA kan verder worden ingezet om beleidsmaatregelen te optimaliseren: ook dit gebruik kan nuttig zijn voor de betrokken actoren.
Het is daarom aan te bevelen om de relevante actoren in een vroegtijdig stadium bij de MKBA te betrekken. Communicatie over de MKBA, over de effecten die erin worden meegenomen en over de gekozen beleidsalternatieven is van belang om begrip en draagvlak voor de MKBA te genereren.
Op die manier zullen de betrokken actoren het eens zijn over het soort vragen dat met de MKBA wordt beantwoord en het soort uitkomsten dat hierbij te verwachten is. Voor de acceptatie van de MKBA helpt het bovendien om de voor- en nadelen voor de verschillende relevante maatschappelijke groepen in hun onderlinge samenhang in beeld te brengen. Ook is het van belang dat de MKBA-opsteller aangeeft wat de aannames zijn die hij heeft gehanteerd bij het opstellen van de MKBA en hoe deze de uitkomsten van de MKBA beïnvloeden. De uitgangspunten die voor het opstellen van een MKBA worden gehanteerd, betekenen dat verdelingseffecten geen invloed hebben op het MKBA-saldo. De verdeling van kosten en baten speelt vaak in de besluitvorming een belangrijke rol. Als er aanmerkelijke verdelingseffecten zijn, is het daarom van belang om naast het saldo ook de verdeling van de kosten en baten over verschillende groepen in de samenleving in kaart te brengen.

Rol van de opdrachtgever
Bij de besluitvorming of beleidsvoorbereiding is het van belang om plaats en tijd voor de MKBA in het projectplan in te ruimen. Communicatie en ook wederzijds vertrouwens tussen alle partijen inclusief de beleidsmaker en de MKBA-opsteller blijken belangrijk om de resultaten van een MKBA in het verdere besluitvormingsproces een rol te geven. Daarnaast moet ook rekening gehouden worden met de tijd die de aanbesteding voor de MKBA, het aanleveren van data en de risico’s die bij het maken van een MKBA op kunnen treden.
De opdrachtgever moet zich een oordeel kunnen vormen over de inhoud en hierover adviseren (controller). De leidraad gaat niet specifiek in op de rol van de opdrachtgever, maar geeft wel een aantal handvatten om die rol verder in te vullen.

Een opdrachtgever mag van de MKBA-opsteller verwachten dat deze transparant is over de opzet van de MKBA, over de aansluiting bij het voorliggende probleem en over de gemaakte aannames. De opdrachtgever mag ook verwachten dat de MKBA-opsteller uitlegt wat de resultaten van de MKBA betekenen. Bij het opstellen van een MKBA gaat het vaak over het verbinden van economische kennis (MKBA, welvaartstheorie) en inhoudelijke kennis over het beleidsveld. Voor een goede MKBA is het belangrijk dat de MKBA-opsteller ook kennis heeft van het beleidsveld waarop gewerkt moet worden. Het is aan de opdrachtgever om specifieke kennis over de beleidsalternatieven aan de MKBA-opsteller aan te reiken.

Kwaliteitsbewaking is een belangrijk onderwerp in het laten opstellen van een MKBA. In de leidraad wordt aangegeven dat de kwaliteit van MKBA’s door een onafhankelijke partij worden gecontroleerd. Dan gaat het over een achteraf toetsing van de MKBA. Voor opdrachtgevers die minder ervaring met of kennis over de MKBA hebben, kan een second opinion een uitkomst zijn. Uit de praktijk blijkt dat een aangekondigde toetsing achteraf ook door de MKBA-opsteller/ opdrachtnemer wordt gewaardeerd. Het werkt soms als een steuntje in de rug om aan de richtlijnen zoals opgenomen in de MKBA-leidraad vast te houden. Een second opinion alleen is voor een kwalitatief goede MKBA niet voldoende. Een goede theoretische basis en verantwoording over aannames is van belang. Wortelboer en Bakker (2014) gaan in op de verschillende aspecten van kwaliteitsborging. Zij merken op dat de mate van toetsing afgestemd moet worden op het soort project. Als een project meer afwijkt van een standaardproject, een grote politieke gevoeligheid kent, een grote financiële omvang heeft of inhoudelijk gecompliceerd is, dan is de noodzaak tot verifiëren van aannames door een derde partij van belang. Het is aan de opdrachtgever om voor het kwaliteitsborging voldoende tijd in te ruimen.

Toekomst van de MKBA
Het kabinet spreekt in zijn brief van 6 december 2013 aan de Tweede Kamer (Ministerie van Financiën, 2013) over de MKBA als het meest volledige ex-ante-evaluatie-instrument2 dat goed past in de Nederlandse traditie van evidence based-beleid. Het is de ambitie van het kabinet om het MKBA-instrument in te zetten bij de beleidsvoorbereiding voor alle beleidsterreinen. Dat betekent dat de inzichten in de algemene MKBA-leidraad moeten worden vertaald naar specifieke beleidsterreinen. Hiertoe moeten sectorspecifieke werkwijzers van de leidraad worden afgeleid. Dit is de verantwoordelijkheid van de verschillende beleidsdepartementen en medeoverheden.

Voor beleidsterreinen waar het gebruik van de MKBA gemeengoed is, zoals infrastructuur, gebiedsontwikkeling en waterveiligheid, zijn dergelijk werkwijzers al beschikbaar en is het een kwestie van actualiseren aan de recente inzichten in de leidraad.

Voor beleidsterreinen waar geen of weinig ervaring is met de MKBA is er werk aan de winkel. Dat vraagt in de eerste plaats uitleg over wat een MKBA is en wat je ermee kan. Die informatie komt niet alleen van CPB en PBL, maar ook de website MKBA-informatie kan hierbij helpen. De werkwijzers zullen, naar verwachting, tot professionalisering bij de opstellers van MKBA’s leiden en bovendien een eerste stap bij de kwaliteistborging vormen.

Om een MKBA uit te kunnen voeren is de beschikbaarheid van goede effectmetingen en waarderingstechnieken van belang. Voor beleidsterreinen waarop minder ervaring bestaat met de MKBA, is dergelijke empirische informatie niet altijd voorhanden. Het opstellen van een volledige MKBA is dan niet altijd goed mogelijk. Toepassing van de MKBA biedt echter inzicht in enkele belangrijke samenhangen. Hierbij kan de wel beschikbare kennis op het juiste niveau worden ingezet en kennishiaten komen naar voren. Bij een objectieve beleidsvoorbereiding is inzicht in wat er empirisch bekend is net zo belangrijk als wat er niet bekend is. Als er weinig empirische kennis is over de effecten van een te nemen beleidsmaatregel, kan er ook voor gekozen worden om een pilot te houden om eerste ervaringen op te doen. Een overzicht van kennishiaten biedt in ieder geval een onderzoeksagenda.

Daarbij moet bedacht worden dat op het terrein van transportinfrastructuur, waar MKBA inmiddels gemeengoed is, in het begin ook sprake was van grote kennishiaten. De systematische toepassing van MKBA heeft daar tot verdere ontwikkeling van (kwantitatieve) beleidsinformatie geleid. Het toepassen van de MKBA stimuleert het beschikbaar komen van effectmetingen, het onderzoek naar waarderingen en de ontwikkeling van procedures om de MKBA in te bedden in het beleidsproces.

De studie van het RIVM naar toepassing van MKBA in de zorg (Pomp et al., 2014) en van het CPB naar toepassing van MKBA bij onderwijs (Gerritsen et al., 2014) laten het nut zien van het ontwikkelen van werkwijzers voor beleidsterreinen waar minder ervaring is met MKBA’s. Ook het (laten) uitvoeren van een pilot-MKBA kan voor die beleidsterreinen inzicht opleveren over de voordelen (en misschien ook nadelen) van een MKBA.

Kortom, het ontwikkelen van werkwijzers en het uitvoeren van pilot-MKBA’s is nodig om beleidsterreinen die nu nog niet zo veel ervaring hebben met MKBA ook te kunnen laten profiteren van het MKBA-gedachtengoed. Dit genereert nieuwe informatie en inzichten leiden die, naar onze verwachting ook tot bijstelling van de MKBA-leidraad leiden. Het is daarom belangrijk dat deze ontwikkelingen op gang worden gebracht. Zoals Gelauff (2014) zegt draagt dit bij aan een volwassen beleidsvoorbereiding waarbij het algemeen belang vooropstaat.

Gerbert Romijn is programmaleider bij het CPB en auteur van de algemene MKBA-leidraad.
Gusta Renes is senior beleidsonderzoeker bij het PBL en auteur van de algemene MKBA-leidraad.

Noten
1 Artikel 20 van de Comptabiliteitswet.
2 Er is natuurlijk ook kritiek op de MKBA. Vaak worden vraagtekens gezet bij de mogelijkheid om baten en kosten te monetariseren en bij de uitgangspunten van de welvaartstheorie (zie bijvoorbeeld Van Damme, 2014). In een MKBA wordt zo goed als mogelijk met deze bezwaren rekening gehouden (zie bijvoorbeeld de reactie van Koopmans op de kritiek van Van Damme in het verslag van het MKBAsymposium ESB (2014). Juist door niet alleen naar baten te kijken, maar ook waar zinvol de effecten in fysieke eenheden te benoemen. Een belangrijke rol is weggelegd voor verdelingseffecten. Ook voor de omgang met verdelingseffecten zijn in de leidraad richtlijnen opgenomen.

Literatuur

• Beukers, E.,L. Bertolini en M. te Brömmelstoet, 2014, ‘Using cost benefit analysis as a learning process: identifying interventions for improving communication and trust’, Transport Policy 31, pp. 61-72.
• B&A Consultants, 2010, ‘Evaluatie maatschappelijke kosten- en batenanalyses’, Nota Ruimte Budget projecten.
• Damme, E. van, 2014, ‘MKBA is een reus op lemen voeten’, ESB 99 (4698), p. 717.
• Eijgenraam C.J.J., C.C. Koopmans, P.J.G. Tang en A.C.P. Verster, 2000, Evaluatie van infrastructuurprojecten, Leidraad voor kosten-batenanalyse, Den Haag: CPB en Rotterdam: NEI.
• ESB (ed.), 2014, ‘MKBA: maatwerk in gebruik’, ESB Dossier 4696S.
• Gelauff, G, 2014, ‘Over volwassen beleid en volwassen beleidsanalyse’, ESB Dossier 4696S, pp. 74-77.
• Gerritsen, S., S. Heijnen en K. van der Wiel, 2014, ‘Maatschappelijke kosten-batenanalyses in het onderwijs: Op weg naar een werkwijzer voor onderwijsmaatregelen’, CPB Notitie.
• Ministerie van Financien, 2013, Kabinetsbrief bij de algemene MKBA Leidraad, Den Haag: Ministerie van Financiën.
• Pomp, M., C.G. Schoemaker en J.J. Polder, 2014, ‘Op weg naar maatschappelijke kostenbatenanalyses voor preventie en zorg, Themarapport Volksgezondheid Toekomstverkenning’, RIVM Rapport 010003003/2014.
• Romijn, G. en G. Renes, 2013, Algemene leidraad voor maatschappelijke kosten-batenanalyse, Den Haag, CPB en PBL.
• Wortelboer, P., en R. Bakker, 2014, ‘Kwaliteitsborging MKBA’s is meer dan een second opinion’, ESB Dossier 4696S, pp. 58-62.