Strategische perspectieven

Ernst ten Heuvelhof neemt ons mee in het 'strategisch gedrag in netwerken' en licht daarbij een tipje van de sluier op hoe je dat doet. Joseph Vogl schetst met 'het financiële regiem', een beeld van een ongrijpbare macht in de wereld. Een macht waarvan je moet weten hoe je je ertoe verhoudt. Patrick Bernhard en Jan Maarten Slagter brengen de lezer op de koude kermis van KPN, waar strategisch opereren lijkt te worden gekenmerkt door overmoed en onvermogen. Stuk voor stuk boeken die een strategisch en leerzaam perspectief bieden op een interessant(e) context en vraagstuk.

De koude kermis van KPN – Overmoed en onvermogen in de telecomjungle
Patrick Bernhart en Jan Maarten Slagter, Amsterdam: Prometheus, 2016, 383 blz., ISBN 9789035142251

De hoofdrolspelers krijgen de belangrijkste plek in de boeiende verhandelingen die Bernart en Slagter de lezer aanbieden. De Nederlandse staat kan er iets van leren. Managers en controllers kunnen leren hoe de praktijk eruitziet in al zijn eenvoud en tegelijk complexiteit. Governance en bestuur zijn mooie woorden waar veel spelregels en theorie over zijn ontwikkeld. De werkelijkheid is robuust, zo leert ons het boek. Het biedt een onthutsend beeld van de snelle wereld van telecom, televisie en internet in de periode van draaischijf tot 4G. Maar vooral ook hoe er bestuurd en gemanaged wordt.
Vraagstukken als de splitsing van infrastructuur en exploitatie uit andere sectoren, de beursgang, de certificering van de aandelen als beschermings­constructie, worden steeds geplaatst in de maatschappelijke context, maar ook in de politiek-bestuurlijke en de soms zeer persoonlijke context van de mensen die eraan werkten.
De internationale ontwikkelingen, de diversificatie, de internationale samenwerking in Unisource en het initiatief rond Sport 7 vormen interessante bronnen van trots, zijn boeiende verwikkelingen, maar leiden ook tot conflict.
Succesvol saneren hoeft niet per se een versterkt bedrijf op te leveren. Wat is de betekenis van private equity, zoals de vermogensbeheerder Capital Group?
Na een proloog volgen dertien hoofdstukken die cruciaal zijn in de geschiedenis van KPN. De verzelfstandiging, de nieuwe wind, naar de beurs, nieuwe markten, de grote sprong voorwaarts, de Spaanse bruid, de crisis, de redding, ruzie en het bedrog, het afscheid van de staat, de opvolging, de overval en het gevecht. Allemaal boeiende hoofdstukken, gevolgd door een korte epiloog die een beeld geeft van hoe de hoofdrol­spelers van destijds nu naar elkaar kijken.

Het financiële regime
Joseph Vogl, Amsterdam: Boom Filosofie, 2016, 301 blz., ISBN9789089536976, vertaald door Huub Stegeman

Markt en staat kennen al een lange geschiedenis van verwevenheid, die in een wildgroei aan nieuwe vormen van macht is uitgemond, en die zich aan de sturing van de staat onttrekken. Het spook van het kapitaal raakt ons allemaal. Joseph Vogl neemt de lezer, in zes hoofdstukken met een boeiende noten-, wetten- en literatuurlijst, mee in zijn perspectief.
De ‘economische’ kennis vormt een bijzonder aspect van de zelfdefinitie van de staat en onderscheidt zich in eerste instantie door haar aandacht voor de materialiteit van het maatschappelijk leven waarin mensen met elkaar te maken hebben, nog voor ze rechtspersonen of morele personen zijn. De ontwikkeling van de souvereiniteitsleer met begrippen als ‘maatschappelijk verdrag’ en ‘collectieve wil’ heeft geleid tot een matrix, waarbinnen het juridische aspect van soevereiniteit, de elementen van politiek-economische regeringspraktijk en hun onderlinge verwevenheid allemaal evenveel ruimte krijgen. Sinds het einde van de zeventiende eeuw betekent goed regeren volgens Joseph Vogl economisch regeren.
In de loop van de zestiende eeuw kan een verandering worden waargenomen in de relatie tussen de souverein en het muntrecht. De opkomst van Europese handelshuizen, financiële consortia en monopolies en hun vervlechting met de Europese monarchieën vormden de aanzet tot centralisering en versteviging van het absolutistische staats­apparaat. Gezien de toenemende monetisatie van de Europese economie sinds de renaissance en het verrijkende effect van de fiscale politiek zou men hier kunnen spreken van een ‘seignorale macht’ naast de staatsmacht. Ze is gebaseerd op integratie van private spelers, zakelijke praktijken en commerciële operaties.
De toegenomen participatie van de burgerlijke samenleving in politieke instituties werd in de negentiende eeuw gecompenseerd door de instelling van nieuwe markteconomieën die buiten de constitutionele orde staan. De expansie en de spreiding van de financiële markten correspondeerden met het permanent worden van (financieel-)politieke uitzonderingstoestanden, met het onafgebroken voortbestaan van de staatsschuld en het openbare krediet en de bestendige opname van de private financiering in de politieke praktijk. Allerlei bevoorrechte instituties kregen vorm afzijdig van de regeringspraktijk. Het Federal Reserve System, de Bundesbank, de Bank of Engeland, de Europese Centrale Bank zijn er voorbeelden van. De ontwikkeling van good en inmiddels global governance kan als een poging gezien worden de kloof tussen regerings­praktijk en het functioneren van allerlei instituties te dichten.

De gedeeltelijke ‘ontstatelijking van soevereine bevoegdheden in het teken van het financiële regiem heeft tot een herverdeling van souvereiniteitsreserves’ geleid: zich positioneren als een ‘parademocratische’ macht, en bindend door middel van schulden en verplichtingen. Souverein is hij, die erin slaagt zijn eigen risico’s om te zetten in gevaren voor anderen en een positie in te nemen als laatste crediteur. Voor economen, politicologen en bestuurskundigen, biedt Vogl uiteindelijk een bijzonder interessant en erg boeiend perspectief op wat in 2008 is geculmineerd en heeft plaats gevonden, toen Lehman omviel.

Strategisch gedrag in netwerken
Ernst ten Heuvelhof, Den Haag: Boom Bestuurskunde, 2016, 144 blz., ISBN 9789462366688

Er is geen eenduidig recept voor strategisch gedag. Strategisch gedrag kent een rijke traditie (1). De context van netwerken met de karakteristieken die deze kenmerken (2), lokt nieuw gedrag uit. Wat is dat strategisch gedrag (3)? Hoe kunnen we het ontwikkelen (4)? Wat moeten we ervan vinden (5)?
In de film ‘the Hustler’ is fast Eddy Felson een talentvolle poolspeler. Door de indruk te wekken een matige speler te zijn, trekt hij magistraal aan het langste eind. Gedrag moet intentioneel zijn om strategisch genoemd te kunnen worden. Camouflage in soorten en maten vormt er een essentieel onderdeel van en wordt door Ten Heuvelhof helder uit de doeken gedaan.
Netwerken kennen veelsoortige verbanden, met chaotische (dynamische) patronen en kriskras relaties. Relaties zijn wederkerig, asynchroon en indirect, soms multilevel en/of repetitief en/of coöpetitief. Bronnen voor strategische gedrag zijn informatie, tijd en taal. Asymmetrie van beschikbaarheid van informatie is de speelbal, grilligheid kenmerkend voor het gebruik ervan. Taal vormt de basis voor het framen van context en verhoudingen. Vertrouwen is voorwaarde voor het scheppen van efficiënte en effectieve relaties. Het schaden ervan door strategisch gedrag wordt onderschat.
Jane Jacobs maakt duidelijk dat het vermengen van normatieve systemen zeer kwetsbaar is. Het ‘commercial moral syndrome’ en het ‘guardian moral syndrome’ kunnen niet zonder perverse effecten door elkaar lopen. Sommigen geloven in de mogelijkheid van the best of both worlds. Dat roept de vraag op welke ruimte daar is voor strategisch gedrag. Ten Heuvelhof bespreekt drie aspecten van New Public Management: de invoering van concurrentie, de verzelfstandiging en privatisering van uitvoerings­organisaties, en de verzakelijking.
Zijn conclusie: veel verandering, maar weinig hogere acceptatie van strategisch gedrag.
Zijn conclusie aan het slot. Strategisch gedrag is een ongrijpbaar fenomeen. Grip is eveneens een ongrijpbaar fenomeen. Maar een tipje van de sluier heeft hij wel opgelicht. Een goed leesbaar, wetenschappelijk zeer verantwoord en voor controllers en managers zeker boeiend boek.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent Strategie en Verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij Wagenaarhoes.