De waarheid?!

Waarheid, een handleiding

Hector Macdonald, De Geus, Amsterdam, 2019, 416 blz., ISBN 9789044539059.

Wat is dat, de waarheid en hoe herken je die? Hector Macdonald doet het de lezer in vier delen en dertien hoofdstukken uit de doeken. Gedeeltelijke waarheden, subjectieve waarheden, kunstmatige waarheden en onbekende waarheden, alle even boeiend en met heel praktische voorbeelden uitgewerkt. Hij concentreert zich op de ‘Misleiders’ die zich verschuilen achter het vijgenblad van de waarheid. Hij heeft het over concurrerende waarden, naar eigen zeggen zonder een verfoeilijke relativist te zijn, die denkt dat waarheden maar meningen zijn.

Gedeeltelijke waarheden zijn wel waar, maar bevatten niet de volledige waarheid. Het logische gevolg van complexiteit. Onze motivatie komt voort uit onze perceptie van morele juistheid, wenselijkheid en financiële waarde. Taal is flexibel. We hanteren definities die ons goed uitkomen. Sociale constructies en namen zijn eenvoudig aan te passen naar wat ons past. Religieuze en ideologische overtuigingen zijn voor veel mensen zeer belangrijke motiverende factoren en voor hen een vorm van waarheid. Orwells dystopische visioen lijkt dankzij technologie en sociale media waarheid te worden. Het wordt desoriënterend en verwarrend als de werkelijkheid wordt vormgegeven met concurrente waarheden en als de geloofwaardigheid van vanzelfsprekendheden twijfelachtig wordt.

Macdonald biedt als vuistregel: als je toehoorders alles over het onderwerp wisten wat jij erover weet, zouden ze dan vinden dat je een eerlijk beeld hebt geschetst? En biedt daarna een aantal criteria voor ethische communicatie. Het boek zit ermee vol. Complexiteit wordt met focus leefbaar, weglating is dan de tactiek. Ongemakkelijke waarheden hanteren we graag met een andere tactiek, namelijk door verhullen. Door zorgvuldig gekozen waarheden over een complexe situatie met elkaar te vervlechten, kan je toehoorders zelf laten oordelen zonder grote risico’s te lopen. In elk hoofdstuk maakt hij gehanteerde tactieken duidelijk. Van ‘demonisering’ tot ‘morele juistheid irrelevant maken’. Alle uitgewerkt met sprekende voorbeelden uit de publieke en private wereldgeschiedenis, van oude Grieken tot de oude Grieken. Verander wat mensen willen en verander daardoor de wereld.

Gedeeltelijke waarheden zijn er, als gevolg van complexiteit, in vele soorten en maten. Macdonald neemt er vier in het bijzonder onder de loep: de geschiedenis, de context, de cijfers en het verhaal. Hij sluit elke bespreking af met ‘in de praktijk’, zoals ‘denk na over de verschillende kanten van de werkelijkheid’ en ‘maar kijk uit voor ...’, zoals misleiders die mensen en projecten aanvallen door ze in verband te brengen met iemand anders met een kwalijke geur.

Kunstmatige waarheden worden beschreven langs de ingang van definities, sociale constructies en namen. President en jurist Clinton redde zich van de beschuldiging van meineed door de definitie van seks bij de rechtbank tijdig door juristen te laten beperken. Met definities van sociale constructies kan je werkelijkheden vervormen. Met suggestieve namen kun je overtuigen.

Onbekende waarheden worden belicht vanuit ‘voorspellen’ en ‘overtuigen’. Het praktische verschil tussen preëmptieve en preventieve acties zit hem in de timing. Preëmptieve acties gericht tegen directe dreiging zijn altijd controversieel, omdat ze voor hun morele rechtvaardigheid afhankelijk zijn van een concurrerende waarheid over de toekomst. Preventieve acties lopen vooruit op denkbare dreigingen. Dat geeft Misleiders veel speelruimte, hebben we rond de inval in Irak gezien. Morgen gaat de zon op en op een dag gaat iedereen dood. Waarheden die niemand zal betwisten, terwijl er geen feiten in het geding zijn. Maar hoe zit dat met: de trein vertrekt om 20.45 uur? In alle drie gevallen zijn het voorspellingen met een grote waarschijnlijkheid, waarbij we bij de eerste twee denken in termen van een absolute waarheid. Voorspellen we om iets te voorkomen of iets te doen gebeuren? Er zijn geen poortwachters voor de waarheid. We moeten het zelf doen. Het boek sluit af met een checklist voor misleidende waarheden en met een lijst van organisaties voor factchecking.

Veenbrand, smeulende kwesties in de welvarende samenleving

Kim Putters, Prometheus, Amsterdam, 2019, 223 blz., ISBN 9789044640090.

Kim Putters neemt de lezer tussen inleiding en slotpleidooi mee in vier brandende kwesties rond de brede welvaart, een leven lang ontwikkelen, nieuwe sociale ongelijkheid en de democratische rechtsstaat. Het gaat over de nieuwe lokale dynamische werkelijkheid met vele internationale afhankelijkheden. De vloek van overvloed. Wie profiteert van de welvaart en de vooruitgang? Welke gevolgen heeft de toenemende sociale ongelijkheid? Zorgt de duurzaamheidstransitie voor nieuwe sociale scheidslijnen? Hoe krijgen burgers invloed op politici en bestuurders?

De politiek kijkt te veel weg en te weinig vooruit. De samenleving schreeuwt om visie, om houvast naar de toekomst. De focus op economische groei miskent maatschappelijk onbehagen. Zonder breder welvaartsperspectief zullen oude scheidslijnen verdiepen en nieuwe ontstaan. Een leven lang ontwikkelen is niet alleen een kwestie van werk, maar ook van identiteit en verbondenheid bij toenemende diversiteit. Nieuwe sociale ongelijkheid dreigt, want Nederland wordt steeds minder inclusief. Het sociaal contract lijkt uitgewerkt. De rol van onafhankelijke journalistiek is een urgent aandachtspunt. Er is meer tegenmacht nodig om ons zicht op de feiten scherp te houden. Het zakelijk runnen van de bv Nederland bood geen antwoord op de grote vragen in de samenleving. Het politieke landschap is erdoor versplinterd.

Het verhaal voor en over Nederland moet heruitgevonden worden. De publieke opgave is de herwaardering van de publieke zaak en de rol van de overheid daarin. Het Centraal Bureau voor de Statistiek bracht inmiddels de Brede Welvaart Monitor uit. Onze verdienmodellen veranderen in de participatiesamenleving. Blijven leren en daar tijd voor hebben, is dan belangrijk, maar eerlijke vormgeving van flexibele en vaste contracten en ontslagregelingen minstens evenzeer. We zullen aannames ter discussie moeten stellen, zoals dat creatieve oplossingen en innovatie meer geld kosten.

Putters geeft veel adviezen. De rijksbegroting zou niet geordend moeten worden naar ministeries maar naar de uitdagingen in de tijd. Het evenwicht moet terug in het onderwijs waar rendementsdenken teveel de overhand heeft gekregen. Vorming en sociale binding zijn minstens even belangrijk. Engels is als taal te dominant geworden en beperkt ons in het vermogen ons in andere talen en culturen te verbinden. De sociale werkvoorziening is nu meer nodig dan ooit. Cultuur moet volkser worden.

Met alleen ons volkslied gaan we onze identiteit niet veiligstellen. De politiek moet de mensen hoop geven en geen nieuwe onzekerheden aanjagen. Discriminatie kan leiden tot angst om te participeren. Integratie kan afleiden van afzondering. Het vraagstuk van duurzaamheid is een sociale kwestie. Het huis van Thorbecke kan meer vanuit de samenleving opgebouwd worden. De onafhankelijke journalistiek is belangrijker dan ooit. Putters maakt zijn adviezen concreet.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent Strategie en Verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij Wagenaarhoes.