Europa

De nieuwe politiek van Europa

Luuk van Middelaar, Historische Uitgeverij, Brussel, 2017, 371 blz., ISBN 978065542465.

Luuk van Middelaar levert met dit boek een interessant inkijkje in de Brusselse werkelijkheid van Europa. Als historicus en politiek filosoof was hij een aantal jaren werkzaam voor Herman Van Rompuy en heeft hij in de keuken gestaan bij de veranderingen in de werkwijze in het zenuwcentrum van Europa. In vier delen, elf hoofdstukken en met een degelijke literatuurlijst wordt de lezer meegenomen in de belangrijkste ontwikkelingen van de afgelopen jaren. 

De eurocrisis (improviseren), de Oekraïne-crisis (onderhandelen), de vluchtelingencrisis (begrenzen) en de Atlantische crisis (opstaan) vormen de focuspunten in het eerste deel, waarin het ‘handelen’ centraal staat. Het tweede deel gaat over de tijdlagen en breuklijnen en de ironie van de geschiedenis. Het derde deel over ‘Regeren of niet?’ Daarbij staat de emancipatie van de uitvoerende macht centraal, met thema’s als gezag, besluitvaardigheid en handelingsvermogen. Het vierde deel gaat in op de oppositie en het gebrek aan een aangrijpingspunt daarvoor.

De crises leerden dat de Europese staten samen het lot in eigen handen moeten nemen, ofwel gebeurtenissen- en improvisatiepolitiek bedrijven, als tegenstelling tot regelpolitiek.

Van Middelaars inzet is niet Europa’s uitvoerende macht en alle institutionele verhoudingen in detail te bespreken, of haasje over te pleiten voor institutionele hervormingen. Dat genre heeft zijn eigen podia. Hij heeft het met dit boek behapbaar willen maken. En dat is hem naar mijn oordeel goed en inspirerend gelukt; het boek nodigt uit anders naar de verwikkelingen in Europa te kijken. Hij ontwart de dynamiek, de energie en de richting van de emancipatie en de ontplooiing van de uitvoerende macht van Europa. Het geheim van de ‘Chefsache’ zit niet in het wat, maar in het wanneer, de urgentie en actualiteit, de gevoeligheid in de situatie, het juiste moment van handelen. Wie bedwingt wanneer de storm? Die bedwingfunctie is, naar zijn oordeel, van levensbelang voor de Unie. Een Alleingang blijkt doorgaans niet te lonen; littekens helen en het leven gaat door.

In het vierde deel, ‘Oppositie’, onderzoekt hij de grondervaringen van het publiek om scherp te krijgen waarom het ‘Brussel’ ervaart als granieten blok waar niemand, ondanks alles, vat op krijgt. De erfenis van de regelfabriek en de gebeurtenissenpolitiek wachten steeds op een crisis om te handelen en scheppen zo hun eigen consensusdwang. Hij probeert duidelijk te maken dat de situatie van verbindende dissensus de oppositie de noodzakelijke ruimte biedt, niet om het einde van de Unie te verkondigen, maar om haar te veranderen, te verbeteren. Al met al slaagt Luuk van Middelaar heel goed in zijn missie, Europa als bestuurlijk fenomeen leesbaar te maken. Zeer de moeite waard voor iedereen die in Europa bestuurlijk iets wil halen en/of brengen. Historische feiten, praktische waarnemingen en theoretische bespiegelingen worden inspirerend afgewisseld. 

De eurocrisis, het verhaal van binnenuit

Jeroen Dijsselbloem, Prometheus Amsterdam, 2018, 295 blz., ISBN 9789044636437

Dijsselbloem heeft als voorzitter van de Eurogroep van 2013 tot 2018 alle besprekingen voorbereid en meegemaakt. Hij neemt de lezer, na een voorwoord in tien hoofdstukken, mee in hoe het in zijn waarneming rond de eurocrisis liep. Gesteund door de ‘monteur van de eurogroep’, de Engels-Amerikaanse Oostenrijker Thomas Wieser. Waarbij het continent langs de rand van de afgrond balanceerde en uiteindelijk gered werd. Wie en wat, de bankencrisis, de schuldencrisis, de onverwachte voorzitter, de crisis in Cyprus, de bankenunie, Griekenland, Schnapps und Frauen, een terugblik en een blik op de toekomst van de muntunie.

De belangrijkste ingrediënten van de bankencrisis worden helder uiteengezet. Over landsgrenzen heen waren onzichtbaar grote risico’s in het financiële stelsel geslopen en de dominostenen vielen over elkaar heen, met grote grensoverschrijdende besmettingsrisico’s. De schade was nauwelijks te overzien geweest als het echt mis zou zijn gegaan. De Europese bankensector was verpolitiekt, mede doordat veel in het buitenland geparkeerd krediet aan overheden was verstrekt.

Toezichthouders, formeel onafhankelijk, onderhielden ongezonde banden met de politiek. De rol van de Europese hoofdrolspelers komt zakelijk voor het voetlicht. Iedereen maakte wel eens fouten of deed onhandige stappen, inclusief Jeroen zelf. De hulp van het IMF leek nodig te worden en de Europese Commissie zag daarin de dreiging van het einde van de eurozone. Toch is die hulp er gekomen zonder dat de eurozone omviel.

Schrikbarend amateurisme en slim acteren troeven elkaar af. Nachten doorwerken is onvermijdelijk als het zo spannend wordt. Bewindslieden spelen met en tegen elkaar, ook op nationaal niveau. Dat maakt het belangrijk het spel te begrijpen en daarnaar te handelen. Dus soms ook anders te handelen dan afgesproken was. Het is geen boek met een stevig wetenschappelijk fundament of referentiekader. Theorie en praktijk laten zich ook niet altijd verbinden. Het is gewoon een leuk, bijna jongensboek dat inzicht biedt in hoe het spel op dit niveau gespeeld wordt.

Nobelprijswinnaar Robert Mundell staat overigens centraal in zijn benadering om de muntunie in stand te kunnen houden. Dan gaat het om de mogelijkheid van loon en prijsvorming binnen lidstaten. De mogelijkheden voor arbeid en kapitaal om zich te bewegen tussen lidstaten. En tot slot om de beschikbaarheid van financiële overdrachten tussen lidstaten om eenzijdige schokken op te vangen. Het project van de Bankenunie en van de Kapitaalmarktunie is zodoende cruciaal voor het economisch en politiek schokbestendig maken van de muntunie. Er is nog veel te doen.

Beïnvloeding in Nederland en Europa

Rinus van Schendelen, Amsterdam University Press, 2017, 300 blz., ISBN 978462980402

Met een voorwoord, een aantal nuttige overzichten, acht hoofdstukken, een nawoord en een register neemt Rinus van Schendelen de lezer mee in de wereld van de lobby. Waarover gaat het bij beïnvloeding? Hoe beïnvloeden we elkaar in Nederland? Hoe beïnvloedbaar is de Europese Unie? Hoe beïnvloeden Nederlandse belangengroepen de EU? Hoe beïnvloedt de EU ook Nederland? Is er circulaire beïnvloeding (CPA) tussen de EU en (ook) ons land? Dragen belangengroepen bij aan de democratie in Nederland en de EU? Zijn betere kennis en kunde van beïnvloeding in Nederland en de EU mogelijk?

Zijn focus en rode draad de kwaliteit van beïnvloeding en is deze dom of intelligent? Voor beïnvloeding geldt een generieke logica die je kunt negeren maar niet ontlopen. Elk hoofdstuk heeft een thema en heeft dezelfde opbouw. Eerst een korte inhoudelijke uitleg. Dan kengegevens, kencijfers of kenmerken uit serieus onderzoek en de praktijk, geplaatst in hun context. Daarna volgt een praktijkvraag, wordt gewikt en gewogen in termen van relatief dom of intelligent. Tot slot volgt een actuele probleemcasus. Elk hoofdstuk sluit af met vragen die de lezer aan het denken zetten.

Intelligent handelen is te herleiden tot drie kennisschillen. De harde kennis over de buitenwereld, het vermogen om de situatie te ‘lezen’ naar kansen en bedreigingen, en het vermogen de keteneffecten van beïnvloeding te doordenken. Beïnvloeding kent vele obstakels (ZOKAO), zoals bij de Zender de mentale en organisatieobstakels, bij de Ontvangers, bij de Kanalen van communicatie, in de Arena’s, en bij de Omstanders. 

Om onderlinge irritaties te hanteren kende Europa vijf integratiemethoden: berusten, buigen, oorlog voeren, ‘met gelijke munt betalen’ of ad hoc onderhandelen. De nieuwe, zesde methode werd gebaseerd op verdragen en gezamenlijke platforms. In de hiervoor beschreven boeken wordt er diep op ingegaan. Wie met dit boek verwacht vooral antwoorden te krijgen wordt met een stevige paradox geconfronteerd. Het boek roept feitelijk vooral vragen op. Als de lezer die doorgrondt, heeft hij zeker aan inzicht gewonnen.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent Strategie en Verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij Wagenaarhoes.