Informatie-transformerend fenomeen

Han van der Horst leert ons dat nepnieuws van alle tijden is. André Vermeulen beschrijft de geschiedenis rond Jos van Rey: van moraalridder tot veroordeelde. ‘Mooie boel...’, waarin informatie en desinformatie door elkaar lopen. Victor Mayer-Schonenberger en Thomas Ramge laten zien dat we midden in een revolutie zitten rond de betekenis van informatie. Gaat die het geld vervangen?

Nepnieuws, de wereld van desinformatie

Han van der Horst, Schiedam: Scriptum, 2018, 310 blz., ISBN 9789463190831

Nepnieuws is al zo oud als de mensheid, meldt historicus, docent en columnist Han van der Horst. Menig held uit de wereldgeschiedenis was een knap maker van nepinformatie. Wat zijn de gehanteerde methodes en technieken? Wat zijn hun streken?

Informatie is macht. Mensen hebben de hulp van anderen nodig om een indruk te krijgen van wat er zich buiten hun waarnemingsvermogen afspeelt. In een landbouwsamenleving krijgt het particulier bezit een kans. Het runnen van een rijk vergt administratie en schrift. Later bleek dat je er meer mee kon. Op de industriële revolutie volgde de triomfantelijke intocht van de informatie- en communicatietechnologie. Vroeger hadden we de geruchten. De kunstenaars en vertellers van toen zijn de spindoctors van nu. De drukpers heeft relatief kort als massamedium een monopolie gehad. De snelheid waarmee nieuws en verhalen rondgaan, is exponentieel toegenomen.

Een verstandige zender is op de hoogte van wat in kringen van de ontvangers als geloofwaardig wordt beschouwd. Vervalsers beheersten hun vak tot in de puntjes. Vele oorlogen werden niet alleen met het zwaard maar ook met de pen gevoerd.

Drukkers en graveurs bleven liever in de anonimiteit om niet ten prooi te vallen aan de wraak van de machthebbers. Met betrouwbare informatie bleek geld te verdienen. Dat het grote publiek niet goedgelovig is, is wetenschappelijk bewezen. Niettemin is misleiding altijd een machtsmiddel geweest. Incidenten werden gecreëerd om oorlogen rechtmatig te doen lijken. Psychologische oorlogvoering is van alle tijden. Nieuw is dat desinformatie door de nieuwe media, voortdurend online, veel sterker binnenkomt. Goed om te weten dat het vroeger niet beter was.

We zullen ervoor zorgen dat u geen VRIENDEN meer overhoudt!

André Vermeulen, Roermond: Stichting 19 oktober, 189 blz., ISBN 9789082766509

André Vermeulen vertelt het verhaal over de volksvertegenwoordiger en bestuurder Jos van Rey, met een appendix van Van Rey zelf. Hoewel de opdracht onafhankelijke journalistiek was, zegt de auteur inmiddels zelf dat hij onder druk gezet is door de financiers en nog maar voor 95% achter de inhoud ervan kan staan.

Van Rey gaat tegen sociaal onrecht in. Hij legt er zelf geld op toe. In zijn Haagse jaren is hij rebels. En terug in Roermond wil hij ‘het roer omgooien’. Zijn levenslange strijd tegen de christendemocratische machthebbers van het CDA krijgt bij de provincie een vervolg. En hij toont zich ook hier een stevige moraalridder. Dagblad de Limburger lijkt in een voortdurende staat van oorlog met Van Rey te staan, maar de lezer moet geloven dat het een haat-liefdeverhouding is.

Dan dient zich de casus aan waarop Van Rey later veroordeeld wordt. Oud-gemeentesecretaris Rita van Breugel laat optekenen dat Van Rey ‘roomser is dan de paus bij alles wat hij moest melden.’ Aan de hand van specifieke casuïstiek wordt het falen van het Openbaar Ministerie en de rechtbank aan de kaak gesteld. ‘Wie iets positiefs over Van Rey meldt, vindt dat later niet terug in de geschreven teksten.’ Nepinformatie begint een rol te spelen. ‘Bij het OM liegen ze de boel aan elkaar.’ Dan volgt het rampjaar 2012. Voor Van Reiy gaat er veel mis. De verwikkelingen worden uit de doeken gedaan. Vele misverstanden, verdwenen informatiebronnen en elkaar tegensprekende getuigenissen passeren de revue.

De mores bij het Openbaar Ministerie worden ter discussie gesteld. Maar ook: ‘Offermans heeft de strijd om het burgemeesterschap niet gewonnen, omdat hij het antwoord op 1 van de 27 vragen al wist.’ Na 51 jaar gaat Van Rey weg bij de VVD. Aan het waarom wordt een hoofdstuk gewijd. Aan de ‘dubieuze werkwijze van de rijksrecherche’ en ‘rechtbank versus gerechtshof: een wereld van verschil’ eveneens. Dan volgt ‘de balans’. In de toelichting van Van Rey zelf in de appendix, blijkt zijn vriendschap voor Piet van Pol door dik en dun te blijven bestaan.

En in het tweede deel stelt hij vele toestanden ter discussie en sluit deze telkens af met ‘Mooie boel...’ Dat is zeker wat over blijft na het lezen van het boek. Veel mensen zullen het erg moeilijk hebben gehad in de omgeving van Van Rey, al was het maar om het onderscheid tussen feit en fictie te kunnen maken. Het boek laat goed zien hoe moeilijk het voor mensen en organisaties wordt zichzelf te blijven, als er een stevig machtsspel gaande is en (des)informatie daarbij als belangrijkste wapen wordt gebruikt. Van Rey heeft het tot kunst verheven en verbaast zich erover, dat dit uiteindelijk niet gepikt wordt. Of het nu over politiek, besturen of ons rechtsstelsel gaat.

De data economie

Victor Mayer-Schonenberger en Thomas Ramge, vertaald door Ingrid B. Ottenvanger, Macen Publishing, 280 blz., ISBN 9789492493330

Hoe ontstaat welvaart en hoe wordt die verdeeld? Aan de hand van die twee vragen beschreef Karl Marx in Das Kapital de opkomst en de gevolgen van het kapitalisme. Mayer-Schonenberger en Ramge stellen 150 jaar later dezelfde vragen en komen tot een radicaal nieuw inzicht: onze op geld gebaseerde economie verandert in een economie die gebaseerd is op data.

We kunnen de werkelijkheid niet zo oversimplificeren dat die in overeenstemming komt met onze cognitieve beperkingen. Geld is nu ons belangrijkste ruilmiddel. Data vormen een veel rijkere informatiestroom en zullen geld als communicatiemiddel overnemen. Dat verklaart ook het succes van Uber, Airbnb en Kickstarter. Het maakt dat samenwerken op een andere manier georganiseerd wordt. Datagedreven markten zullen de traditionele markten verdrijven, hoewel ze kwetsbaarder zijn voor systeemfalen en zorgwekkende concentratie.

Gedecentraliseerde besluitvorming, mogelijk gemaakt door een schat aan informatie, heeft belangrijke voor­delen, zoals het verzachten van slechte beslissingen (individueel probleem versus centraal collectief probleem). Geld en prijs hebben een belangrijke informatiefunctie die we gemakkelijk over het hoofd zien in het dagelijkse leven. Als je dat beseft, wordt duidelijk hoe datagedreven markten superieur zullen blijken.

Net als baby’s ophouden te kruipen als ze leren lopen, wordt uiteindelijk de minder goede oplossing voor een probleem aan de kant geschoven voor de betere oplossing. Banken waren vertrouwelijke informatiemakelaars. Met de komst van fintech bedrijven die met hun data-analyse de markt openbraken, ontstaan nieuwe verhoudingen. Financieel kapitalisme wordt vervangen door data-kapitalisme.

Diensten gebaseerd op machine-learning systemen, gevoed door feedback data, ‘kopen’ innovatie tegen steeds lagere kosten, terwijl de gebruikersgroep toeneemt. Dit heeft enorme gevolgen voor marktconcurrentie en het toezicht er op. Hoewel we allemaal geld nodig hebben om te leven, is het de vraag of we de specifieke bundel voordelen die we een baan noemen onveranderlijk moet blijven, of dat we er goed over moeten nadenken of de elementen in een ander evenwicht moeten worden gebracht. Onze oude simplificaties zullen niet meer blijken te bestaan. Geen boek met een kant-en-klaar antwoord of recept. Wel een boek dat tot nadenken stemt.

Drs. H.J.M. ter Braak is docent Strategie en Verandermanagement aan de Vrije Universiteit Amsterdam en organisatieadviseur bij Wagenaarhoes.